Sắt là một vi chất dinh dưỡng cần thiết đối với cơ thể. Sắt tham gia thành phần cấu tạo nên huyết cầu tố (Hb) nên cần thiết cho việc vận chuyển oxy và cacbonic trong máu. Sắt còn là thành phần của một số enzym như: cytochrom trong cơ chế sinh nhiệt và các loại enzym của hệ thống miễn dịch. Như vậy sắt cần thiết với tất cả mọi người chúng ta đặc biệt là với phụ nữ lại càng quan trọng. Thiếu máu thiếu sắt thường hay gặp ở phụ nữ, nhất là phụ nữ ở lứa tuổi sinh đẻ, lứa tuổi vị thành niên do đặc điểm sinh lý của phụ nữ phải mất sắt qua chu kỳ kinh nguyệt hàng tháng và nhu cầu ở giai đoạn này thường cao hơn. Khi thiếu máu cũng ảnh hưởng rất nhiều đến sức khỏe và vẻ đẹp của người phụ nữ, một người phụ nữ không thể coi là đẹp được khi có nước da xanh xao, ốm yếu. Mặt khác thiên chức làm mẹ cũng vô cùng quan trọng, nếu một phụ nữ bị thiếu sắt dẫn đến thiếu máu sẽ ảnh hưởng đến em bé từ ngay thời kỳ bào thai, sẽ bị sảy thai, đẻ non, suy dinh dưỡng bào thai, hoặc thiếu máu từ trong bụng mẹ. Bà mẹ có thể bị băng huyết khi sinh con – đây là một tai biến sản khoa rất nguy hiểm. Như vậy thiếu máu do thiếu sắt ở phụ nữ ảnh hưởng ngay cả đến tính mạng của người phụ nữ khi sinh nở và còn ảnh hưởng cả đến thế hệ mai sau. Ngoài ra thiếu sắt còn ảnh hưởng đến khả năng lao động, cứ thiếu 10% Hb đã giảm đi 10 -20% khả năng làm việc, làm giảm khả năng nhận thức và ứng xử, làm giảm khả năng miễn dịch tăng nguy cơ mắc các bệnh khác.
Vậy những biểu hiện của thiếu sắt là gì? Vì sắt là thành phần quan trọng tham gia thành phần của huyết cầu tố, nên biểu hiện của thiếu sắt là thiếu máu. Các biểu hiện thường gặp: da xanh, niêm mạc nhợt (biểu hiện rõ nhất là niêm mạc mắt và môi), móng tay chân trắng nhợt, có khía dễ gãy, hoa mắt, chóng mặt, ù tai, đau đầu, người mệt mỏi., hay ngủ gật (thiếu máu nên vận chuyển oxy lên não kém dẫn đến thiểu năng tuần hoàn não)… Sắt tham gia hệ thống miễn dịch nên người thiếu sắt thường bị suy giảm hệ thống miễn dịch hay bị ốm đau: bị nhiễm khuẩn đường hô hấp và tiêu hóa, ngoài ra còn có biểu hiện tóc khô cứng, dễ rụng, dễ gãy. Tuy nhiên khi bị thiếu sắt nặng mới có các biểu hiện trên, nhiều trường hợp đã có thiếu sắt nhưng chưa có biểu hiện thiếu máu. Do vậy cách phát hiện là làm xét nghiệm định lượng sắt trong huyết thanh hoặc tốt nhất là định lượng feritin huyết thanh để biết sớm tình trạng thiếu sắt.
Thiếu sắt xảy ra khi lượng sắt hấp thu từ bữa ăn không đáp ứng nhu cầu. Có nhiều nguyên nhân gây thiếu sắt như: khẩu phần ăn không đủ sắt, hấp thu sắt kém hoặc nhu cầu sắt tăng thường gặp trong thai nghén hoặc mất máu mạn tính, phụ nữ bị rong kinh, kinh nguyệt kéo dài, người bị viêm loét dạ dày hành tá tràng, viêm đại tràng mạn tính. Nhiều trường hợp trong chế độ ăn có chất ức chế hấp thu sắt như uống nhiều nước chè vì trong chè có nhiều tanin gây ức chế hấp thu sắt. Những trường hợp bị nhiễm giun sán cũng rất dễ bị thiếu sắt nhất là bị giun móc làm chảy máu mạn tính là nguyên nhân gây thiếu máu do thiếu sắt hay gặp. Như vậy đối tượng cần bổ sung sắt là phụ nữ lứa tuổi sinh đẻ và trẻ em, đặc biệt là phụ nữ trong thời kỳ mang thai và cho con bú. Khi có thai phụ nữ nên uống viên sắt từ khi biết mình có thai cho đến sau khi sinh 1 tháng, nếu ăn uống kém thì có thể tiếp tục uống trong thời gian nuôi con bú. Những người mắc các bệnh mạn tính: viêm loét dạ dày hành tá tràng, viêm đại tràng mạn, những người ăn uống kém và những người có các biểu hiện thiếu máu do thiếu sắt thì cũng cần phải bổ sung viên sắt.
Tuy nhiên cách tốt nhất để dự phòng thiếu sắt cũng như thiếu các vi chất dinh dưỡng khác là dùng chế độ ăn. Nên chọn các thực phẩm giàu sắt trong bữa ăn hàng ngày. Sắt có 2 nguồn gốc: nguồn gốc động vật và thực vật, sắt có nguồn gốc động vật thì tốt hơn, vì khả năng hấp thu cao hơn. Thức ăn động vật chứa nhiều sắt bao gồm: gan các loại động vật: lợn, gà, vịt, bò, trâu…và các phủ tạng khác như: tim, bầu duc, đặc biệt tiết hàm lượng sắt rất cao, ngoài các loại thịt gà, bò, lợn cũng chứa nhiều sắt, lòng đỏ trứng và các loại hải thủy sản cũng chứa nhiều sắt. Sắt trong các loại thực phẩm này có giá trị sinh học cao và khả năng hấp thu tốt hơn. Trong các thức ăn nguồn gốc thực vật thì sắt có nhiều trong đậu đỗ, các loại rau màu xanh thẫm: rau muống, mồng tơi, rau đay.. cung chứa nhiều sắt, ngoài ra hiện nay có nhiêu các loại thực phẩm được tăng cường sắt như : nước mắm có bổ sung sắt, bánh qui, bột dinh dưỡng cho trẻ em.
Muốn sắt hấp thu được tốt cần ăn đầy đủ và thường xuyên các thực phẩm có chứa nhiều sắt, nhất là các thực phẩm có nguồn gốc động vật, ăn nhiều quả chín để tăng cường lượng vitamin C trong khẩu phần ăn, một yếu tố quan trọng góp phần tăng cường hấp thu sắt, không nên uống nước chè sau bữa ăn vì trong chè có tanin và polyphenol ức chế hấp thu sắt.
Ths. Lê Thị Hải